Nazwa wsi pochodzi zapewne od słowa "raj", co w przenośni mogło oznaczać miejsce urodzajne, ładnie położone.

W źródłach historycznych nazwa "Raysko" ukazała się już w 1272 roku w pierwszym znanym dokumencie w języku łacińskim, stanowiącym akt nadania tej wsi Hermanowi Surnagelowi przez księcia opolskiego Władysława i osadzenia jej na prawie niemieckim.

Odtąd właśnie, aż do 1939 roku, Rajsko stanowiło kolejno dobra prywatne. I tak: w 1440 r. właścicielem odnotowuje się niejakiego Josta. Następnie Jan Długosz w "Liber beneficiorum" jako dziedzica tej wsi wymienia Michała Skedzeńskiego. W 1488 roku w dokumencie dotyczącym umowy kupna stawu rybnego od Wawrzyńca Harmuskiego wymieniony jest Michał, ale ze zmienionym nazwiskiem na Rayski. Odtąd już przez dłuższy czas właścicielami Rajska, zgodnie z przyjętym zwyczajem urabiania nazwisk właścicieli od rodowych posiadłości, są Rajscy.

W 1532 roku dziedziczą wieś Jan i Stanisław Rayscy. Ten drugi w kilka lat później odsprzedaje swoją część Sewerynowi Bonerowi, dziedzicowi Babic i Osieka. W wyniku tej transakcji Rajsko znalazło się w rękach dwóch różnych rodów.

W XVII wieku ród Rayskich musiał wygasnąć w linii męskiej, bo kolejni właściciele pokrywają się z następcami włości odkupionych od Bonerów. Są to kolejno: Porębscy, Nielepcowie, Szembekowie, Dembińscy, a na przełomie XVIII i XIX wieku Bobrowscy. Ci jednak około polowy XIX wieku sprzedają dobra w tej wsi niemieckiej rodzinie Zwillingów. W 1857 roku, po uwłaszczeniu chłopów, do K. Zwillinga należało 521 hektarów a do chłopów rajskich 442 hektary. W 1932 roku Wincenty Zwilling posiadał dobra o powierzchni 555 hektarów.

Fundatorami przebudowanego pałacu w stylu neogotyckim są prawdopodobnie hrabiowie Bobrowscy. Przed wybuchem I wojny światowej, po tragicznie zmarłym Zwillingu, majątek wydzierżawił Karol Gaździca.

Pod Rajskiem miały miejsce dwa głośne wydarzenia historyczne. W 1866 roku, jeszcze pod zaborem austriackim, wojska pruskie przekroczyły Wisłę z zamiarem zajęcia Oświęcimia wraz z dworcem kolejowym i okolicznymi ziemiami. W obronie tych terenów pod Rajskiem stoczono bitwę. Austriacka kawaleria, składająca się głównie z Polaków, poparta przez artylerię usytuowaną na wzgórzu zamkowym w Oświęcimiu odparła atak wojsk pruskich.

Następnie tzw. "bój pod Rajskiem" z 3 na 4 września 1939 roku stoczyły cofające się oddziały Wojska Polskiego I i IV pułku piechoty pod dowództwem mjr Piotra Ryby, które natknęły się w Rajsku na silne zgrupowanie niemieckie V dywizji pancernej. Jej dowódca gen. von Scheel Vietinghoff stacjonował już w pałacu Zwillingów. Krwawy i bohaterski bój oraz śmierć ponad 80 żołnierzy polskich upamiętnia monument i tablica pamiątkowa ufundowane przez społeczeństwo Rajska

i Oświęcimia w roku 1964 i 1980.

Okres okupacji hitlerowskiej zaznaczył się wysiedleniem mieszkańców Rajska w ramach budowy obozu koncentracyjnego Auschwitz II - Birkenau. Założono tu tzw. podobóz Rajsko. Dla potrzeb obozu Niemcy pozostawili na miejscu dzierżawcę majątku K. Gaździcę i ludzi u niego zatrudnionych. Niewolniczą pracą więźniów wybudowali cieplarnie oraz szklarnie i prowadzili gospodarstwo ogrodniczo-kwiatowe i warzywne. W budynku szkolnym mieścił się Instytut Higieny oraz stacja hodowli roślin. Na terenie podobozu otoczonego kolczastym drutem w nieludzkich warunkach żyło i pracowało około 300 więźniarek różnej narodowości. Po wojnie baraki rozebrano i rozbudowano Stację Hodowli Roślin Ogrodniczych.

Bronisław Jania

Oświęcimska Gmina, nr 3 (30), czerwiec-lipiec 2002